Bekir Kemal Ataman's Macworld Türkiye Articles Page

Elektronik iletişim okulu köşesi --24-- Temmuz 2000

Türkçe Web Tasarımı

Geçen yazıda, Internet üzerinde Türkçe kullanımı için kullanıcı cephesinde yapılabilecekleri anlatmıştım. Bu yazıda ise meselenin Web tasarımcısı cephesinden nasıl göründüğüne değineceğim. Kullanılmasını önereceğim araçlar, her zaman olduğu gibi temin edilmesi kolay, ücretsiz veya paylaşım yazılımı ürünler olacak.

Temel üretkenlik aracı olarak önereceğim ürün, eski yazılarımda da bir ara değindiğim gibi Netscape Communicator takımı içinde yer alan Netscape Composer olacak. Bu yazılım, Netscape Navigator 3.0'ın Gold sürümü ile 4.0'dan sonraki sürümlerden itibaren doğrudan web tarayıcıcı olarak kullandığınız modüle entegre edilmiş olarak geliyor.

1. Adım

Önce Netscape'i açalım. Pek çok kişinin ayarlarında olduğu gibi benim makinemdeki önceden tanımlı (default) ayarlarda da doğrudan programı açarsam hemen Internet'e bağlanma seçeneği işaretli. Böyle durumlarda Netscape, PPP bağlantı programını devreye sokup modeme ISS'nin telefon numarasını çevirttiriyor.

Bu tür istenmeyen durumlara sebebiyet vermemek için, Internet'e bağlı değilken Netscape'i çalıştırmak istediğim zamanlarda herhangi bir düz metin (text) dosyasını Netscape'in üzerine sürükleyerek işe başlamayı tercih ediyorum. Hiç bir şey bulamazsam Kolay Yazı (Simple Text) programı ile bir dosya yaratıp onu kullanıyorum.

2. Adım

Bundan sonraki iş File menüsünden New komutunu verirken Blank Page alt seçeneğini kullanmak. [Bkz. Şekil 1.] Eğer Netscape Communicator'ı tam olarak yüklediyseniz ve programın beraberinde gelen şablonları veya sihirbazı kullanmayı tercih ediyorsanız, seçeneklerin alt tarafındaki "Blank Page from Template" veya "Blank Page from Wizard" seçeneklerine yönelmeniz gerekir. Bunları hiç kullanmadığım için nasıl kullanıldıkları konusunda en ufak bir fikrim yok. Ama biraz İngilizceniz varsa çok zorlanacağınızı da sanmıyorum açıkçası.

Şekil 1

3. Adım

Bundan sonraki adım, herkesin kolaylıkla görebileceği Türkçe web sayfaları yapabilmenin en önemli adımı. Bunun için View menüsünden Character Set komutuna gidip Turkish (ISO-8859-9) seçeneğini seçmeniz gerekiyor. [Bkz. Şekil 2.]

Şekil 2

Bu komutu verdiğinizde bir uyarı penceresi çıkacak ve "Sayfanın kodlanış şeklini değiştirmek bazı karakterlerin görüntülenme şeklini değiştirir. Bu işlem geri alınamaz. Devam etmek istediğinize emin misiniz?" türünden bir soru soracaktır. Bunu onayladıktan sonra artık Türkçe web sayfası tasarlamaya hazır hale gelmişsiniz demektir.

İşin püf noktası, bu adımı yeni boş sayfa yarattıktan sonraki ilk iş olarak yapmak ve bunu her yeni sayfa için tekrarlamak.

4. Adım

Bundan sonra Netscape'i kullanarak web sayfası yaratmak herhangi bir kelime işlem programını kullanmaktan farklı değil. İmleci ekranın üst tarafındaki simgelerin üzerine getirip tuttuğunuzda ne işe yaradıklarını gösteren minik pencereceler açılıp size yardımcı oluyor zaten.

Burada Türkçe karakterleri de dilediğiniz gibi kullanabilir hatta başka programlardan metin kopyalayıp buraya yapıştırabilirsiniz. [Bkz. Şekil 3.] Ama sayfa düzenlemesini Netscape ile yapmanız gerekiyor.

Şekil 3

Karşılaşacağınız sınırlamalar (örneğin blok metin yapamamak) ise Web sayfalarının doğasından kaynaklanan sınırlamalar.

Burada bir küçük hatırlatmada bulunmak istiyorum: Her ne kadar günümüzdeki web tarayıcı programlar dilediğiniz fontu kullanmanıza imkan veriyor olsa da sayfanızı ziyarete gelen kişilerin aynı fonta sahip olduklarını, dahası o fonttaki Türkçe karakterleri aynı şekilde görebileceklerini garanti edemezsiniz. (Geçen yazıda fontlarla ilgili olarak sözünü ettiğim sorunları hatırlayın.) Bu nedenle ben değişken aralıklı (Variable Width) ve sabit aralıklı (fixed width) dışındaki font seçeneklerininin kullanılmasına taraftar değilim. En azından Microsoft Türkiye dağıttığı fontların tamamını bütün platformlarda düzgün bir şekilde Türkçeleştirinceye kadar.

Unutmayın ki web sayfası tasarlamanın en temel kurallarından biri herkese hitap edebilir olmaktır. Eminim siz de benim gibi pek çok sitede yalnız WinTel kullanıcılarına yönelik hazırlanmış sayfalarla karşılaşıyor ve okkalı küfürler savuruyorsunuzdur. Bence kendinize küfür ettirmeyin. :-)

5. Adım

Save komutunu verip dosyanızı kaydettiğinizde, web sayfanız tüm Türkçe karakterleriyle beraber kaydedilecek ve herkes tarafından sorunsuz olarak görülebilecektir. Bunu sağlayan şey sayfanın hemen baş taraflarında yer alan
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=iso-8859-9">
şeklindeki etikettir.

Hazırladığınız sayfanın Navigator'daki görünümüne baktığınızda bunu teyit edebileceksiniz. Sayfanın kaynağına (source) baktığınızda da hem yukarıda sözünü ettiğim kod satırına hem de HTML kodlarının arasında kalan bölümlerde, yazdığınız metinlerin bütün Türkçe karakterleriyle beraber düzgün bir şekilde görüntülendiğine şahit olacaksınız. [Bkz. Şekil 4.]

Şekil 4

Burada yine küçük bir hatırlatma: Dosyalarınızı isimlendirirken Türkçe karakter kullanmamayı ve mümkün olduğunca DOS'un o saçma 8 karakterlik sınırlamalarına uymayı unutmayın.

İncelikler

Macworld'e yazı yazmadığım dönemde Türkçe web tasarımıyla ilgili yazıştığım bir kısım insanlar, yukarıda verdiğim kod satırını ekleyince sorunun çözüleceğini düşünüyorlardı. Bu son derece doğal ve mantıklı yaklaşım ne yazıkki sorunu çözmeye yetmiyor. Çünkü mesele burada göründüğünden daha karmaşık. Buradaki asıl sorun, geçen yazımda anlattığım gibi Türkçe karakterlerin ASCII kodlamasında sistemden sisteme görülen farklılıklar.

Bu farklılıkları (en azından ISO-8859-9 kodlamasındaki farklılıkları) görmek için, yarattığınız sayfanın dosyasını herhangi bir metin editörüyle (mesela Kolay Yazı ile) açıp bakın. Kullandığınız bütün Türkçe karakterlerin yerinde saçma sapan şekiller çıktığını göreceksiniz. Mesela benim Türkçe karakterleri test etmek için kullandığım "öküzün çöküşü ağılda başladı" cümlesi, ISO-8859-9 kod tablosuna göre kodlandığında "ˆk¸z¸n Áˆk¸˛¸ að˝lda ba˛lad" şeklinde, bunun büyük harfle yazılmış olanı ise "÷KİZİN «÷KİŞİ A–ILDA BAŞLADI" şeklinde görünüyor.

Şu Latin 5 Dedikleri

Siz de benim gibi HTML kodlamalarını elle yapmayı tercih edenlerden olabilirsiniz. Ama Türkçe karakterlerin ISO-8859-9'a (Latin 5'e) göre karşılıklarını ezberleyip, bunları kullanarak metin yazabilmek gibi özel yetenekleriniz yoksa, HTML kodlarını elle yazarken Türkçe karakterleri düzgün kullanabilmek zor iş.

Ama birileri bunun da bir hatta bir kaç kolayını düşünmüş. Bunlardan biri ftp://ftp.bilkom.com.tr/PUB/Mac/Turkish/ISO_Latin_5.sit
adresindeki dosyayı çekmekle başlıyor. Bu dosyayı çekip StuffIt Expander'la açtığınızda, içinde iki tane font ve üç tane klavye yerleşimi görüyorsunuz. Fontları Sistem klasörünün içindeki Fontlar klasörüne, klavye yerleşimlerini de Sistem dosyasının kendisinin üzerine bıraktığınızda (Sistem 7.5 öncesi kullanıcıların ResEdit'le boğuşması gerekebilir) hazırsınız demektir. Klavye yerleşimi olarak Sisteme eklediğiniz (örneğin) ISO-Latin5 yerleşimini, font olarak da yeni fontlardan birini kullanarak herhangi bir metin editörüyle HTML kodu yazmaya başlayabilirsiniz.

Bu örümcek başka örümcek

Bu işin bir başka yolu ise
ftp://ftp.bilkom.com.tr/PUB/Mac/Turkish/Charoma_Converter.sit
adresindeki programı kullanmak. Burada ise, Türkçe karakter meselesine kafanızı takmadan sayfanızın HTML kodunu yazıyorsunuz. Sonra hazırladığınız sayfayı Charoma Converter uygulamasının üzerine getirip bırakıyorsunuz. Charoma_Converter, size aynı dosyanın üç değişik halini yaratıyor. Bunların biri sizin başlangıçta yarattığınız ve MacTürkçe ile kodlanmış hali, birisi ISO-8859-9'a göre kodlanmış olan yeni bir versiyon. Üçüncüsü ise Türkçe karakterlerden arındılıp ISO-Latin1'e göre (yani ş yerine s, ğ yerine g, vs.) kodlanmış bir başka sürüm.

Böylece, isterseniz üç ayrı sayfa yapıp, sayfanıza gelen ziyaretçiyi kullandığı işletim sistemine ve sisteminde Türkçe karakter bulunup bulunmamasına bağlı olarak başka başka yerlere yönlendirebilirsiniz.

Tabii aynı sayfanın üç ayrı halini web sunucuya yüklemek pek anlamlı değil. Charoma_Converter programının yazarı Özkan Erener (umarım ismini doğru hatırlıyorumdur) bunu da düşünmüş ve bu işi sizin yerinize otomatik olarak yapacak bir program daha yazmış. Örümcek adını taşıyan bu (ticari) program web sunucusu programa ekleniyor ve gelen ziyaretçinin kullandığı işletim sistemine ve sisteminde Türkçe karakter olup olmamasına bağlı olarak, sözkonusu sayfayı ziyaretçiye gönderirken o anda dönüştürüp kodluyor.

Bu programın bir demosunu
ftp://ftp.bilkom.com.tr/PUB/Mac/Turkish/Orumcek.SIT
adresinde bulmak mümkün.

Tembel işi çözümler

"Ben bu kadar sıkıntıya gelemem. Hatta Netscape'le filan da uğraşamam. Hem yaptığım sayfa düzeninin filan da korunmasını isterim. Daha kolay yolu yok mu bu işin?" derseniz, o zaman size r2h (RTF-to-HTML) adlı programı öneririm.

Benim en sık kullandığım araçlar (ne kadar nefret etsem de) Microsoft Word ile yaratılmış büyük boylu tablolar olduğu ve bu tabloları Netscape'le HTML'e dönüştürmenin kolay bir yolu olmadığı için ben de işim düştükçe bu r2h adlı uygulamanın yardımına müracaat ediyorum.

Normal zamanda metin düzenleme işleriniz için hangi uygulamayı kullanıyor olursanız olun, bu program Zengin Metin Biçimi (rich text format) ile "adıyla kaydet" yapabiliyorsa, hazırladığınız sayfaları zahmetsizce (ama yine web sayfalarının sınırlamalarına tabi olarak) web sayfasına dönüştürmek için r2h'tan başkasına ihtiyacınız yok. Bu programı da burada sözünü ettiğim diğer tüm programlar gibi Macworld Türkiye'nin web sitesinde <http://www.macworld.com.tr> "Dergide adı geçen yazılımlar" bölümü altında bulabilirsiniz.

r2h her türlü dile göre ayarlanabilen bir dönüştürme programı. Ama bu ayarlamaları yapmak pek kolay değil. Uzun elkitabını okuyup karmaşık settings dosyalarının içine dalmak ve belki biraz da deneme yaparak boğuşmak gerekiyor. Daha kötüsü, programı yazanların pakete dahil ettiği diller içinde Türkçe yok. Ama hemen panik olmanıza da gerek yok. Çünkü herşeyden önce bana gerektiği için üşenmediğim bir vakit oturup bu boğuşmayı ben zaten yaptım ve ISO-8859-9 dönüşümü için gereken ayar dosyalarını düzenledim.

Bu programı kullanmak için yapmanız gereken tek şey, önceden zengin metin biçimiyle (rtf) kaydettiğiniz dosyayı uygulamanın üzerine sürükleyip bırakmak. Programın ücretini ödemediğiniz takdirde, ekrana çıkan küçük bir pencere size dosyanızı dönüştürmeden önce 20 saniye süreyle sizi bekleteceğini söyleyecek. [Bkz. Şekil 5.] Bu süre içinde makinenizle başka işler yapmanız biraz zor, çünkü program buna pek izin vermiyor. Bu da bence shareware programların parasını ödetmek için düşünülmüş akıllıca bir çözüm. Her dosya için bekleyeceğiniz 20 saniyelik süre sizin için önemliyse (ya da bence bu programı kullanmayı düşünüyorsanız her halükarda), ücretini ödeyip shareware program yazan insanları desteklemekte fayda var.

Şekil 5

Önce bir süre kullanıp denemek istiyorsanız, dönüştürülecek her dosya için bu 20 saniyelik bekleme süresine sabır göstererek r2h uygulamasını sonsuza kadar kullanabilirsiniz.

Zor çözümler

MacTürkçe kodlarını ISO-8859-9'a çevirmenin yolları bunlarla sınırlı değil tabii. En basit (ama uygulanması en zor) çözüm, hiç kuşkusuz yazdığınız sayfadaki Türkçe karakterleri Bul-Değiştir yöntemiyle dönüştürmek. Bu işi hızlandırabilecek Torquemada türü yazılımlar kullanarak birden fazla Bul-Değiştir işlemini bir kerede (ve üstelik her seferinde yeniden tanımlamak zorunda kalmadan) yapmak da mümkün. Ama bunun için önce oturup bütün MacTürkçe karakterlerin ISO-8859-9 karşılıklarını Torquemada'ya (hiç değilse bir kere) öğretmeniz gerek.

Bu düzenlemeyi de ben sizler için yaptım. Macworld'ün web sitesinde bulacağınız Torquemada.sit dosyası, MacTürkçe'den ISO-8859-9'a dönüşüm için gereken Prefs dosyasını da içeriyor.

Bu programı kullanmak için de tek yapacağınız şey, hazırladığınız düz metin (text) dosyasını uygulamanın üzerine sürükleyip bırakmak.

Torquemada'yı kullanarak başka Bul-Değiştir işlemlerini de topluca yapmanız mümkün. Bunun için Prefs dosyasını bu işe göre ayarlamak yeterli. İleride kullanma ihtimaliniz varsa ISO-8859-9 için ayarlanmış Prefs dosyasını bir boş klasör içine koymayı unutmayın.